Stolpersteine

Fotograaf: Jan Buisse

Kunstwerk van de maand: Mei 2022

Gunter Demnig

1947

Berlijn

Kunstenaar

Bronnen

Stolpersteine Maassluis, lesbrief, Gertjan N. van de Velden, HVM, ISBN 978 90 9028325 8
Wandelen door Maassluis ’40-’45, Gertjan N. van de Velden, ISBN 978 90 817804 1 4
Joods leven in Maassluis 1688-1942, L.M. v.d. Hoeven en E.M. Bánki, ISBN 90-803236-2-4
Herinneringsbord aan de gevel van Markt 1, Maassluis
www.gunterdemnig.de
https://nl.wikipedia.org/wiki/Gunter_Demnig
https://nl.wikipedia.org/wiki/Stolpersteine

Gunter Demnig studeerde kunsteducatie en industrieel design. Hij begon daarna als schilder, maar al snel besloot hij dat hij met zijn kunst stempels wilde drukken, statements maken, als tekens aan de wand. Zijn eerste statement maakte hij op een garage in 1968. Het was een Amerikaanse vlag. Niet heel bijzonder, behalve dan dat hij in plaats van de sterren doodskoppen tekende. Dit leverde hem drie uur ‘brommen’ op, maar zijn doel was bereikt. Hij had de aandacht getrokken … Hij studeerde daarna nog vrije kunst en planning en organisatie van kunstwerkrenovatie.

In zijn verdere carrière geeft Gunter sindsdien op allerlei manieren vorm aan wat je het best getuigende kunst kunt noemen. Veruit het bekendst werd hij met zijn project Stolpersteine, ‘struikelstenen’, waaraan hij sinds 1992 werkt.

Iedereen kent ze wel. Betonnen steentjes van 10 x 10 cm met op de kop een messing plaatje. Daarin staat op elk steentje de naam, geboortedatum, deportatiedatum en de plaats en datum van overlijden van iemand gestanst. Iemand die in de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven werd. Het steentje ligt in de stoep voor het huis waar die vrouw, die man of dat kind voor ’t laatst in vrijheid woonde.

In Maassluis liggen vijf steentjes, drie bij Markt 1 en twee bij Noordvliet 69. Zij herinneren ons aan de twee Joodse families die in oktober 1942 uit Maassluis werden weggevoerd: de familie Van Gelderen en het echtpaar Coltof. Gunter Demnig heeft de steentjes zelf gelegd, op 31 oktober 2014. Want dat had hij zich voorgenomen: de eerste Stolperstein die in een gemeente wordt geplaatst wil ik zelf neerleggen, zolang ik kan.

In december 2019 legde Gunter de 75.000ste steen, in het Zuid-Duitse Memmingen. Die struikelstenen liggen door heel Europa, in alle landen waar de Duitse bezetter mensen uit hun huizen haalde en naar vernietigingskampen bracht. Al die stenen samen vormen een gigantisch monument. Een herinnering en een getuigenis.

In 1992 was het 50 jaar geleden dat het Duitse bevel kwam tot deportatie van duizend Roma en Sinti. Ter herinnering daaraan plaatste Gunter voor het stadhuis van Keulen een steen met daarop een messing plaatje met de eerste regels van dit bevel. In 1995 plaatste hij in Keulen de eerste Stolpersteine, toen nog zonder toestemming van de autoriteiten. Daarmee begon hij zijn project. Lange tijd maakte Gunter de stenen zelf, maar het project ontwikkelde zich zo stormachtig dat sinds 2005 een bevriende beeldhouwer voor hem de stenen maakt.

Sinds 2015 wordt het project georganiseerd door de stichting Spuren – Gunter Demnig. Deze zal het project voortzetten als Gunter Demnig daartoe zelf niet meer in staat zal zijn.

In Nederland worden sinds november 2007 Stolpersteine geplaatst. Daarnaast legt Gunter af en toe ook Stolperdrempels van 100 x 10 cm, die hele slachtoffergroepen herdenken. In Groningen ligt een Stolperdrempel voor alle omgekomen leden van een hele Joodse familie.

Niet overal worden Stolpersteine van Demnig geplaatst. Sommige gemeentes plaatsen eigen soorten gedenkstenen. In Nederland in meer dan tien gemeentes. Gunter beschouwt deze als plagiaat.

Wil Gunter ons echt over de steen laten struikelen? Dat niet. ‘Om de steen te kunnen lezen moet je voor het slachtoffer buigen’, zegt hij en hij herhaalt graag wat een scholier tegen hem zei: ‘Je valt niet over de Stolperstein, je struikelt met je hoofd en je hart.’

18 maart 2022,
Jacques Visker, HVM

Wat vindt een willekeurige Maassluizer ervan?

-Persoonlijk vind ik dit een mooi symbolisch kunstwerk. Het idee dat het (wanneer het vertaald is) struikelstenen zijn. Als ik over straat loop kijk ik meestal wel naar de grond en als je dan de Stolpersteine ziet liggen, zou ik wel even blijven staat om te kijken wat het betekent en waar het voor staat. Het mooie eraan vind ik eigenlijk ook dat het in de grond is verwerkt en dat het eigenlijk niet superveel opvalt maar gewoon subtiel is.
Bij de Stolpersteine op de Noordvliet vind ik dat het eigenlijk op een beetje een afgelegen gebied ligt. Ik vind het wel juist cool dat de Stolpersteine echt liggen bij de huizen van de personen, maar ik denk niet dat mensen die niet speciaal naar de Stolpersteine toe gaan echt ineens daar naar toe zullen gaan lopen. Maar ik vind het wel, net als bij de Stolpersteine op de Markt, leuk dat het zo in de grond is verwerkt. Ik vind het namelijk mooi als je een kunstwerk zo subtiel kan laten zien, maar het er toch wel is.
Leigh (16 jaar)

Wat denken jullie dat dit zijn? Het zijn tegeltjes van mensen die dood zijn en bij de ijssalon hebben gewerkt?

Maar toen bestond de ijssalon nog niet.

Het zijn steentjes van mensen die hier hebben gewoond, en in de oorlog zijn doodgegaan. Ze vinden het bijzonder. Als ze horen wat de betekenis is van de stenen worden ze even stil en vinden het heel erg wat is gebeurd. Ze vinden het goed dat we op deze manier eraan herinnerd worden dat het niet leuk is dat er mensen zijn vermoord. Ze vinden het wel jammer dat ze niet meer zo mooi glimmen.
Elize en Thijs (9 en 7 jaar)

Wat vindt een willekeurige Maassluizer ervan?

-Het kunstwerk Stolpersteine (= struikelstenen) trekt aandacht, wat vanzelf de bedoeling is! Maar juist omdat het een groepje stenen betreft, grijpt het extra aan. Het onthutst mij. Want, het gaat om een omgebracht gezin in de Tweede Wereldoorlog. Je wordt uitgenodigd beter te kijken. Moeder en dochter kregen een hel van negen dagen te verwerken. Vader had elders nog ruim twee maanden te leven, zonder wat hem zo lief was. Stilstaand bij de uit het leven weggerukte familie Van Gelderen, denk ik aan de tranen en woede in het prachtige lied Cimetière van Jenny Arean, over het niet met bloemen aan het graf van je ouders kunnen zitten. Zij zingt ‘dat is mij door die schoften ook ontnomen’. Bij de Stolpersteine mag je in gedachten nu zo vaak als je wilt bloemen brengen. Die vrijheid brengt mij in contact met mijn ervaring van geluk.
André Bruijn

-Natuurlijk een mooi initiatief. Dat Maassluis hiermee een onderdeel is geworden van een Europees kunstwerk is natuurlijk mooi. Maar ook in het klein geeft dit aandacht aan voor een verschrikkelijk onderdeel van de Tweede Wereldoorlog.
Chris Zweers

-Mooi en goed dat deze ‘struikelstenen’ ook in Maassluis te vinden zijn. Een tastbare herinnering aan de Maassluizers die verdreven zijn uit hun eigen huis en vervolgens zijn vermoord om wie ze zijn. Het laat mij erbij stilstaan hoe dankbaar we mogen zijn dat we in vrijheid mogen leven.
Janneke Noordermeer

Wat vindt een collega-kunstenaar uit Maassluis ervan?

-Heel mooi en waardig, mag nooit verloren gaan.
Willy Minderhoud

Een ontzettend indrukwekkend project van de Duitser Demnig. Hij heeft er al zo’n 70.000 in Europa geplaatst. Op elke vierkante steen staat een naam van een omgekomen persoon uit de Tweede Wereldoorlog. De vertaling van Stolpersteine is struikelstenen. Je struikelt natuurlijk niet fysiek over de stenen, want ze zijn netjes in de straat of stoep gemetseld, maar het is de bedoeling dat je er in gedachte wel over struikelt. Het doet iets met je, of moet iets met je gaan doen… Als je erlangs loopt of op staat gaat schrik je heel erg op: ”Oh ja, ook hier is iemand in de Tweede Wereldoorlog vermoord’. Het is heel confronterend en dat is nou net de bedoeling van de kunstenaar.

De vormgeving van dit project is ook heel mooi en waardig.
Friedie Kloen

Stolpersteine herinneren ons aan de Holocaust.

Hier hoef je niets over te zeggen, deze stenen symboliseren de gruwelijkheden van wat mensen elkaar kunnen aandoen en wat nooit meer mag gebeuren.

Deze verhalen moeten nog generatie na generatie doorgegeven worden.

De struikelstenen met de bijbehorende informatiebordjes hebben deze belangrijke taak.
Henk v d Hoek

Onopvallend klein gedenkteken van slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.

Was me ook nog nooit opgevallen, maar wel mooi eenvoudig eerbetoon aan de vermoorden.
Rolf de Bakker